Op een dag fiets ik vanaf de Linnaeusstraat de Commelinstraat in en ik zie een vreemd soort onderhuis in de klassieke gevels van de deftige eind- negentiende eeuwse herenhuizen. Een onderhuis in de stijl van de Amsterdamse School, dat helemaal niet past bij de statige bovenkant van de gevel.
Om te beginnen maak ik foto’s van het onderstuk en hoop er iets over te kunnen vinden in boeken over Amsterdam en op het internet. Het resultaat valt niet tegen. Via ‘Ons Amsterdam’ en het Joods Historisch Museum kom ik steeds wat meer aan de weet. Een collega- correspondent van ‘Wendingen, platform voor de Amsterdamse School’ vult mijn bevindingen aan.
Het blijkt een chewresjoeltje, een buurtsynagoge, voor de Dapperbuurt te zijn geweest. In deze buurt woonden niet zoveel Joden als in de Transvaal-en Oosterparkbuurt, maar een kleine concentratie bevond zich rondom de Commelinstraat. De oorspronkelijke opdrachtgever voor de (ver)bouw van de synagoge is de heer A. de Vries. Jac.S.Baars was de architect. De wijding van de synagoge vindt plaats op 21 september 1922. Een jaar eerder had de vereniging Benij Berith Bebeth Ja’akob (Zonen van het Verbond van het Huis van Jacob) een bedrag van 4000 gulden ter beschikking gesteld voor de inrichting van het gebouw.
Omdat de vereniging kampte met een teruglopend ledental werden vereniging en synagoge in 1936 opgeheven. De inventaris werd verdeeld over verschillende synagogen in Amsterdam en de rest van het land. In datzelfde jaar werd het gebouw als kerk in gebruik genomen door de Oud Gereformeerde Gemeente. Na de oorlog vond onder meer de Evangelisch-Lutherse jeugdorganisatie "Wees een licht" hier onderdak. Het interieur onderging in die periode slechts kleine wijzigingen. Op de gevel prijkten jarenlang de smeedijzeren letters "Rogate". Deze waren afkomstig van een woonblok annex kapel van Cornelis Kruyswijk in de Toministraat waarvan de kapel in de jaren 80 werd gesloten en omgebouwd tot woningen.
Exterieur
Met siermetselwerk kreeg het onderstuk enkele fraaie accenten in de stijl van de Amsterdamse School. Het onderstuk is opgemetseld in gele en gesinterde baksteen en bestaat op de begane grond uit een centraal geplaatste ingang voor de synagoge geflankeerd door spleetvormige raamopeningen. De linker deur gaf toegang tot de aparte galerij voor vrouwen. De rechter deur is de ingang tot de bovenwoningen. Boven elk van deze deuren is een wigvormige lichtopening uitgespaard in het metselwerk, thans dichtgemetseld. De drie vensters zijn van de vrouwengalerij, geplaatst in een zone van licht uitkragend siermetselwerk.
Interieur
Het interieur is tot medio 2014 goed bewaard. De wandafwerking had tweekleurige tegelfriezen en het stucplafond was in vakken verdeeld. De achterwand van decoratief metselwerk met uitsparingen voor bergplaatsen en de kast voor Torahrollen was nog aanwezig. Bij de verbouwing in 2014 tot woning zijn alle restanten in het interieur verwijderd.
Deze Commelinstraatsjoel was de laatste nog bestaande, door J.S. Baars ontworpen synagoge in Amsterdam een tevens één van de weinige nog bestaande Amsterdamse verenigingssynagogen. Bovendien was dit één van de laatst overgebleven werken uit het oeuvre van Baars.
Graag bedanken wij David Mulder. Wij hebben de tekst aan kunnen vullen dankzij zijn publicaties in het Cuypersbulletin en het Jaarboek 2014 van het Cuypersgenootschap, evenals gepubliceerde foto's van de restanten van het interieur, in de Beeldbank van het Stadsarchief.
Verder gebruikte bronnen.
Ons Amsterdam, juni 2007.
Medewerker Joods Historisch Museum
Links
http://www.joodsamsterdam.nl/gebsynagogecommelin.htm
http://020apps.nl/1850-1940/Commelinstraat/16
