Achtergrondverhaal bij Funen

Eerst even dit: de drie zuidelijkste provincies van Zweden waren eeuwenlang Deens. In de 13^e eeuw had Denemarken zijn grondgebied uitgebreid met de Zuid-Zweedse landsdelen Skåne (met de oeroude aartsbisschopsstad Lund), Halland en Blekinge. De drie samen gingen later Skåneland heten.

Anderhalve eeuw, tot de Unie van Kalmar, was Denemarken al de dominante macht in die streken. Het stichtte toen Tallinn (‘Deense stad’). Zweden was als eenheidsstaat vrij laat ontstaan, pas na de Vikingtijd. Vanaf begin 16^e eeuw werd Zweden sterker en onafhankelijker.

Zelfs hoorde bijna de gehele westkust van Zweden lange tijd bij (Noorwegen en) Denemarken; de twee waren lange tijd één. Op één plek bereikte Zweden uiteindelijk het Skagerrak. Daar werd Göteborg gesticht, de enige stad aan de kust die altijd Zweeds geweest is. Er is zelfs even sprake geweest van een kanaal dwars door Zweden om de Sont te omzeilen, dit om Denemarken dwars te zitten (niet haalbaar in die jaren).

Voor die tijd was Zweden nog een machtig Vikinggebied geweest, dat ‘Rusland’ (Kiew-Roes) had gesticht. De naam Rusland heeft met roeien te maken. De (Vikingse) Roeiers! In Finland heten Zweden Ruotsi.  

Vanaf 1380 waren de drie Scandinavische landen één: de Unie van Kalmar (dat ligt tegenover het eiland Öland), nog onder dominantie van Denemarken.

Ten tijde van de Deense koning Christiaan II begon Zweden zich te ontworstelen aan de Deense greep, vooral na het door Denen aangerichte Stockholms bloedbad van 1520, waarbij ruim 80 topfiguren omkwamen, onder verdenking van ketterij. Was dat bloedbad hem mede ingegeven door de (naar alle waarschijnlijkheid) Amsterdamse in Bergen wonende weduwe Sigeberd (Sigbret) wier dochter Duveke voordien jarenlang Christiaans minnares geweest was, ook na zijn huwelijk?  Na Duvekes plotse dood (vergiftigd of aan een ‘acute buik?’) was hij radeloos en paranoïd, maar verzoende hij zich snel met zijn nog zo jonge officiële echtgenote, Elisabeth van Habsburg.  Zij verdient hiervoor waardering. Bij haar huwelijk was ze nog te jong geweest om kinderen te krijgen. Sigbret bleef daarna de belangrijkste raadgever van de koning. Op den duur slikten de Denen haar maatregelen niet meer (maar misschien waren die best verstandig, behalve als het klopt dat bloedbad). Allebei moesten ze vluchten.  Steun kreeg hij nergens. Ook in Amsterdam was Christiaan niet welkom. Weer terug in Denemarken verdween Christiaan II achter slot en grendel, in een luxe verblijfplaats. De unie werd opgedoekt. Zweden kreeg weer zijn eigen koning: Gustav Vasa. Sigbret verdween vrijwel van de aardbodem.

Elisabeth werd trouwens maar 24. De drie natuurlijke kinderen (ze kregen er in totaal 6) speelden later hun rol binnen vorstenhuizen.

In de eerste helft van de 17^e eeuw begon Denemarken zich te bemoeien met de grote Dertigjarige Oorlog die in het huidige Duitsland woedde met een ongekende hevigheid. De grote Deense koning Christiaan IV liet het er niet op aankomen. Hij veroverde Sleeswijk en Holstein helemaal tot Hamburg aan toe. Denemarken was nu dan ook ten zuiden van de Oostzee een grootmacht.  

Vervolgens wierpen de Zweden, waar Finland al eeuwenlang deel van uitmaakte, zich onder leiding van koning Gustav Adolf in de strijd. Dankzij de Nederlander De Geer hadden ze de ijzerexploitatie groots ter hand genomen. Zweden produceerde machtig veel kanonnen en ander wapentuig.

Na een kolossale veldtocht in het huidige Duitsland, die niet helemaal lukte, mede door het sneuvelen van hun koning, maar waarbij Zweden de protestantse partij een stevige duw in de rug gaf (ik ben hier kort), nam het uit frustratie, voor de eerste keer Jutland in, en wel in 1644. Ze werden snel door de Denen verdreven.

Daarna zocht Zweden compensatie voor zijn machtshonger rondom de Oostzee; het vond dat het recht had op meer van de gebieden daar, omdat het groot en sterk was. Het ging bijvoorbeeld om het huidige Letland (Lijfland) en het toen Duitse Pommeren.  Een deel van Lijfland was al langer Zweeds.  Tallinn ging Reval heten. Een restant (Koerland) bleef nog lang zelfstandig (onder Poolse suzereiniteit) en kreeg zelfs even koloniën (The Gambia en Tobago).

Men kwam uiteindelijk tot een vergelijk.  De Vrede van Westfalen van 1648, waar onze eigen Vrede van Münster deel van uitmaakte, liet Denemarken (inclusief Noorwegen en onderhorigheden van Noorwegen als IJsland) in zijn recht, het mocht de Duitse gebieden behouden, en gunde Zweden de tijdens de oorlog veroverde gebieden rondom de Oostzee. Ook het deel van Pommeren dat tegenwoordig in Polen ligt mocht Zweeds blijven. De Oostzee was nu bijna helemaal een Zweedse zee geworden. Zweden was nu inderdaad ook een grootmacht. De Dertigjarige Oorlog was zo wel ten einde gekomen. De vrede voorzag verder in vrije vaart voor Zweedse schepen door de Sont.

Na die Dertigjarige Oorlog ging Zweden in Polen opnieuw een kolossale veldtocht houden om groter te zijn dan het al was. We schrijven 1655. Was de voormalig Zweedse koning Zygmunt Waza niet al eerder die eeuw koning van Polen geworden, en nog katholiek ook? En daarna zijn zoon Władysław IV? Nu was broer Jan Kazimierz Wasa als Jan II koning van Polen. Dat waren in feite Zweden, maar nog altijd katholiek! Dat moest eens rechtgezet worden. De katholieke Jan II sloeg op de vlucht voor de protestantse Zweedse troepen.

Maar ‘de Maagd Maria zelve’ stopte de Zweedse zegereeks in haar pelgrimsoord Częstochowa met zijn Zwarte Madonna in het diepe zuiden van het land. Sindsdien heet Maria Koningin van Polen. Lees hierover het boek dat iedere Pool kent: Potop, de zondvloed, van Henryk Sieńkiewicz. In Polen is het veel bekender dan zijn door onze (groot)ouders stukgelezen Quo Vadis.  

Daarna verloren de Zweden geleidelijk terrein.

De Zweden werden dus uit Polen verdreven.

De Lage Landen haalden het meeste van hun graan uit dat gebied. Het was een levensvoorwaarde voor ze, men sprak in dit verband in navolging van Johan de Witt van de Moedernegotie. Die was minstens zo belangrijk als alle handel de rest van de wereld. De Moedernegotie moest veiliggesteld worden (vergelijking: de olie in het Midden-Oosten). Bijvoorbeeld: Een slechte oogst in het Oostzeegebied was de aanleiding tot de gebeurtenissen bij ons in Hongerjaar 1566, zoals de Beeldenstorm; dat was eigenlijk het begin van de ‘Tachtigjarige Oorlog’.

De Nederlanden, vooral het machtige Holland, bezetten na 1655 Dantzig, dat nu Gdańsk heet, om de Zweden, wanneer ze ooit eens terug zouden willen komen, te weren.

Die Moedernegotie leverde de Nederlanden altijd meer op dan de slavernij, en was misschien wel een voorwaarde om die zich ten volle te laten ontwikkelen en kinderziekten te overleven.

De Zweden vielen vanuit Pommeren inderdaad opnieuw op Dantzig (Danswijck) aan om ‘ons’ te verjagen en de handel over te nemen, ze konden er geen genoeg van krijgen; maar de Hollanders weerstonden ze. De Polen zijn ons er nog altijd dankbaar voor. Witte de With speelde hier een grote rol in.

De Polen verleenden daarna eerbewijzen aan onze mensen; Hollanders hebben er veel gebouwd. Gdańsk, de Poolse naam van de stad, doet een beetje aan Amsterdam denken door zijn vrij hoge huizen type grachtenhuis. Direct na de verwoestende Tweede Wereldoorlog zijn ze in oude stijl herbouwd, zoals in Polen gebruikelijk was. Wel erg snel, al na korte tijd was restauratie nodig.

Zo versperden de Nederlanders de Zweden de weg. ‘Wij’ waren de politieagent in de wereld in die jaren.

Lees hierna om uiteindelijk over Funen te lezen: Michiel de Ruyter en daarna